Sabahattin Ali’nin “Ayran” adlı hikayesi iki küçük kardeşi ve kendisine ekmek edinebilmek için uzaktaki bir tren istasyonunda ayran satan küçük Hasan’ın bir gününü o sırada da geride kalan hayatının özetini ihtiva eder.
Hikaye oldukça akıcı, Hasan’ın bir günü üzerinden ilerlese de biraz da Hasan’ın zihninde canlananlardan gidercesine lazım hallerde yazar zamanda geriye gitmiş, lazım açıklamaları yapmış tabii buradan hikayede ilahi bakış açısının kullanılmasının çok isabetli bir tercih olduğunu görebiliyoruz. Hikaye başından sonuna kadar canınızı yakıyor ve bir acıma hissi uyandırıyor, sonu ise, Hasan’ın kurtlar tarafından yenmesi, yüreği oldukça burkuyor; ama tabi yazarın bizden beklediği merhamet değil, acıma hissini fazlasıyla uyandırarak hikayeden fazlasıyla etkilenilmesini sağlamaya, üslubu ile okuru kalbinin orta yerinden vurmaya çalışmıştır. Hikayede mevsimler Hasan'ın hayatını en çok etkileyen öğelerden biri olarak kullanılmış ve kasten kış seçilmiş. Hasan'a daha çok acıyalım diye. Halbuki yazın tüm güğümü bitirebiliyor ve yalnızlığı hem yolda hem istasyonda azalıyordu. Bu amacına da ulaşmıştır. Hikaye şehir-kırsal kopukluğunu, kırsal hayatının sorunlarını ve yoksulluğunu, köylerin sosyal sorunlarını, toplumsal tabakalaşmayı sorguluyor. Eşitsizlik temelli bu meselelere insan vicdanı üzerinden bir eleştiri getiriyor. Hikaye özellikle çarpıcı üslubuyla tekrar tekrar okunsa yine etkileyici bir yapıya sahip ve üslubun bu kadar açık olması, her şeyin net bir şekilde ortada olması ikinci bir okumanın lazım olmamasını da sağlıyor.
Yazar hem üslup açısından hem de muhteviyat açısından kendi çerçevesinin dışına pek çıkmamıştır. Hatta diyebiliriz ki “Toplumcu-Gerçekçi” yazarlar tarafından sıkça ele alınan meselelere, genel hatlarıyla yine böyle yazarların yaptığı gibi oldukça ciddi bir üslupla yaklaşmıştır. Yalnız Sabahattin Ali özellikle cezaevinde yattığı dönemde dinlediği anılarla, müthiş bir gözlemci olmasıyla, olayları yakınından; ama büyük meselelerle ilgisini koparmadan inceleyebilen bir yazar. Bunları bu hikayesinde de görebiliyoruz. Üslubun çarpıcılığı ise fazlasıyla şahsına münhasır. Yani ne muhteviyat ne üslup bir klişe olarak nitelendireceğimiz türden değil.
Küçük Hasan, hayatı istasyona gitmek ayran satmak ve ordan tekrar gelmekten ibaret görmektedir. Hayat onun için 4 ayranın bir ekmek değerinde olduğu denklemin içindedir. Başka türlü bir hayatı tahayyül edememektedir. “Hayatı istasyonda ayran satmaktan ve küçük kardeşlerini beslemekten ibaret sanıyordu.”.1 Yani Hasan için bir çıkış yolu yoktur. Köyden kaçmak, başka bir iş denemek v.s. onun zihninde varolabilecek bir şey değildi. Bu gibi klişeler ayrıca hikayeyi sıradanlaştırırdı da. Zaten materyalist olduğunu bildiğimiz Sabahattin Ali’nin burada tüm sıfatlarımızı, daha doğrusu bizi biz yapan her şeyin mecburiyetlerden kaynaklandığını gösterdiğini söyleyebiliriz. Ayrıca hikayedeki bütün öğelerin, karakterlerin bir değişmezlik içinde olması da bize bu mecburiyeti faslasıyla hissettiriyor.
Küçük Hasan yoksullukla boğuşur ve bununla o yoksulluğun sebep ve sonuçlarını da çok iyi görürüz. Boyu ve kuvveti yüzünden güğümü taşımak Hasan için çok büyük bir eziyettir, hele koşturmak. Zaten hikayenin odağı da bu yoksulluktur. Zor şartlar altında hayat mücadelesi veren köy insanları Sabahattin Ali’nin bir çok hikayesinde işlenir. Burada Cumhuriyet sonrasında özellikle “Toplumcu-Gerçekçi” yazarlar ile birlikte köylere bürokratik ya da romantik gözle bakmak yerine köylerin sorunlarına da eğilinmeye başlanmasının da bir misalini görüyoruz.
Hasan ayrıca doğa şartlarıyla da boğuşmaktadır. Özellikle kışın soğuyan ve erken kararan hava ona dönüş ile ilgili sıkıntılar yaşatmaktadır. Hem akşam trenine kaldığından gece zifiri karanlık, hem de hava çok soğumuş olmaktadır. Zaten yaz da olsa kış da olsa oldukça uzun bir yolu gidip gelmek zorundadır; ancak yazın en azından dönüşü güğüm boşken oluyordu. Ayrıca hikayenin sonunda kurtlar tarafından yenecek olduğunu düşünürsek bir de bunun vahşi hayat tarafından hayati bir tehdit kısmı da var. Yani Hasan’ın hayat mücadelesinin önemli bir kısmı da fiziki bir mücadele olmaktadır.
Hikayede ayrıca oldukça yoğun bir yalnızlık işlenmektedir. Normalde babasız çocuklara sahip çıkacak köylü, büyük ihtimal yersiz dini korkuları sebebiyle bu zina sonucu babası bilinmeyen çocuklara yaklaşmak dahi istememektedir. Belli ki istasyon memuru da bu halden haberdardır ve Hasan’la muhattap olmamaktadır. Yani kırsal hayatının şahsına münhasır sosyal ilişkileri de göz önüne seriliyor, buradaki sorunlar da dile getiriliyor.
Hikayede ayrıca elinden geldiğince yardım eden, belki de pek uğraşmak istemediği için az ilgilenen bir anne figürü vardır. Anne haftada bir gelir üçüne iki gün yetecek kadar yemek yapar gider, çoğunlukla da tek kelime bile konuşmaz. Hasan’ın da en büyük korkusu da annesinin “kendi kendine”2 doğum yapmasıdır.Kardeşleri de öykü boyunca Hasan'ın gördüğü gibi kindar bakışlı aç mahlukat iken, sonunda abileri ile aynı kaderi paylaşıcakken, yazar bize onların da çocuk olduğunu hatırlatıyor. Tabii Hasan'ın kardeşlerina bu bakışından , kardeşlerine bakma yükümlülüğünü onları çok sevdiğinden duymadığını rahatça görürüz. Zaten köylülerle bir iletişimi de olmadığından gelişebilecek bir ahlak, iyi-kötü, doğru-yanlış algısı da yoktur. Yani bu bakma işi daha çok üstte bahsettiğimiz mecburiyet meselesinden kaynaklanmaktadır. Annesi ise sadece korktuğu bir öğe değildir Hasan, ona kendisi gibi çalıştığı için merhametle bakar aynı zamanda. Kendisiyle zorlama bir paralellik kurar; içinde bulunduğu halde zihni istemsiz olarak yalnız olmadığını ve hayat tarzının meşruiyetini ispatlamaya çaba sarf etmektedir. Fertlerin toplumsal öğelerle etkileşimi “Toplumcu-Gerçekçi” yazarların zaten dikkat ettiği bir konudur.
Hikayede ilk göze çarpan küçük Hasan ve ailesinin yalnızlığı da olsa, istasyonun civarındaki köylerin tamamı için o istasyon “Her gün yüzlerce adamı bilmediği bir yerden alıp bilmediği bir yere götüren bu upuzun ve sonu olmayan demirler...”.3 Yani mekan bu hikaye için tercihi bırakın bir olmazsa olmazdır. Kırsaldaki hayatlar, kırsalın sorunlar her zaman görünmez olmuştur. Bizler için her zaman gitmesek de görmesek de orada uzakta bir köy vardır ve çoğu zaman gitmeyiz, kimi zaman ise gitsek dahi görmeyiz.
Ayrıca toplumsal tabakalaşmaya da trendeki insanlar üzerinden yer verilmiştir. Tren geldiğinde Hasan camlara bakar; ancak “boyalı saçlı, yün bluzlu kadınlar”4 vardır. Yazarın üslubundan bu kesimin zaten alma ihtimalinin olmadığını görürüz. Çocuk da inadına ayranın temiz olduğuyla ilgili bağırır hani. Daha sonra da belirtileceği gibi çocuğun gözleri de zaten köylü, esnaf, asker aramaktadır. Yani iktisadi olarak daha yakın olan büyük ihtimal o ayrana vereceği çeyrekliğin dahi hesabını yapıp da öyle içmeye karar verecek olan, o yolculuğun parası zaten ona ağır gelen kişiler almaktadır ayranı. Zaten daha sonra da üçüncü mevki vagonlarından kasketli biri isteyecektir ayranı.
Hikayede bahsi geçen alış-veriş zaten hikayenin düğüm noktasını oluşturmakta. İki maşrapa ayran için yolcu Hasan’dan para üstü alamaz. İstasyon memuru bozmaz, Hasan da ayranları bedavaya satmış olur. Burda yazar başından beri acıdığımız Hasan’a karşı haksız bir durum yaratır ve hatta vagon hareket ederken adamın “Hakkını helal et!”5 bağırışıyla üsteler. Burada Hasan haksızlığa uğrasa da üçüncü mevkide yol alan o yolcu için de o aradaki beş kuruş pek de az fark etmeyecektir. Yalnız yine de bu adamı tabii ki de pek de haklı çıkarmaz. Onun da kendi mecburiyetleri vardır, arada tam tersi para üstünü almayan yolcular da olabilir tabi. Bunun da kendi için de bir dengesi vardır diye düşünülebilir; ama tabi bu hikayenin çerçevesinden düşünecek olursak şehrin köye yaptığı nice haksızlığın bu hikayedeki en belirgin misali, bu olaydan nice büyük olan eşitsizliğin bu hikayeye bir yansıması belki de ölçekle hikaye boyutlarına küçültülmüş hali de denebilir. Bu olayı Sabahattin Ali’nin işlediği eşitsizlik mevzuuna ilişkin bir sembol olarak görebiliriz.
Kaynakça:
1-Ali Sabahattin(2007). Ayran. Murathan Mungan(Der.) Büyümenin Türkçe Tarihi sf.92 İstanbul: Metis.
2-Ali Sabahattin(2007). Ayran. Murathan Mungan(Der.) Büyümenin Türkçe Tarihi sf.92 İstanbul: Metis.
3-Ali Sabahattin(2007). Ayran. Murathan Mungan(Der.) Büyümenin Türkçe Tarihi sf.89 İstanbul: Metis.
4-Ali Sabahattin(2007). Ayran. Murathan Mungan(Der.) Büyümenin Türkçe Tarihi sf.89 İstanbul: Metis.
5-Ali Sabahattin(2007). Ayran. Murathan Mungan(Der.) Büyümenin Türkçe Tarihi sf.91 İstanbul: Metis.
Ata Mert Binicioğullari
